مقایسه کمدی از دیدگاه ابن سینا و ارسطو
نویسنده: مهدی صالحی
ابن سینا دانشمند و پزشک معروف ایرانی که پایه گذار طب نوین در جهان است در فلسفه، حکمت و شعر نیز تبحر خاص داشت.
ایشان با مطالعه کتاب بوطیقای ارسطو و نگارش برداشت‌های خود در زمینه‌های مختلف مخصوصاً فن شاعری و تفاوت‌های شعر یونانی با شعر عربی و بیان دیدگاه‌های خود در این باره در کتاب شفای خود پرداخته است که پایه گذار کتاب‌ها و آموزش فن شاعری به‌صورت علمی گردید.
در بخشی دیگر از این کتاب ایشان به بررسی کمدی و تراژدی بر اساس نوشته‌های ارسطو پرداخته است.
البته ایشان به‌جز این دو، ده نظریه دیگر شامل دیثرمبی (مانند تراژدی است با این تفاوت که در آن نیاکان به طور کلی ستایش می‌شدند)، دراما (در بیان جدال‌ها، روایت جنگ‌ها و برنگیختن به جنگ و نیز در ذکر خشم و تنگ حوصلگی کاربرد داشت که درباره افرادی خاص سروده می‌شد)، ساطوری (نوعی از وزن شعر است که موسیقی دانان آن را ایجاد کرده بودند) ، ایامبو (همانند دراماست با این تفاوت که در آن از مثلهای رایج و سخنان مشهور استفاده می‌شود)، أنثیی (به معنی گزیده است و در وصف جنگ‌ها با زبانی طرب انگیز و فرح بخش است)، دیقرا (نوعی شعر است که بدکاران را از سرانجام و مجازات کارشان بیم می‌دادند)، فیوموتا (در این سبک از شعرهایی پست و نوشته‌هایی از این دست سخن می‌گفتند)، افیقی ریطوریقی ( اشعاری که موضوع آن سیاست، قوانین و اخبار است)، ایفحاباساردس (امپدوکلس آن را ایجاد کرد و در آن درباره علوم طبیعی و چیزهای دیگر سخن گفت) و اوتوستقی (معادل آکوستیک، اپوستوری است. در آموزش موسیقی کاربرد داشته است) را نیز ارائه داده است که این نظریات با نظریه‌های فارابی که وی نیز همین تقسیم بندی‌ها را از کتاب بوطیقا داشته اند یکی است.
البته پیش‌تر ابو بشر متّی که این کتاب را به عربی ترجمه کرده بود مطالب ارسطو را به هشت قسمت حماسه، تراژدی، کمدی، دیثورمبی، نومی، دراماتا، ترانه‌های فالیک و نمایش‌های روایی تقسیم نموده که دقیقا همان تقسیم بندی‌های ارسطو است.
در ادامه به نظریه ابوعلی سینا و ارسطو در خصوص فن شعر طنز و کمدی و مقایسه این دو که در کتاب‌های شفا و بوطیقا آورده‌اند می‌پردازیم.
مقایسه کمدی از دیدگاه ابن سینا و ارسطو
بخشی از کتاب فن شعر یا همان بوطیقای ارسطو به کمدی پرداخته است. البته این بخش به اندازه تراژدی کامل نیست که می‌تواند به دلیل عدم مقبولیت کمدی و طنز در برهه‌ای از زمان به دلیل وجود رفتارهای زشت و زننده در برخی از کمدی‌های آن دوره بوده که حتی زنان نیز از حضور در آنها اجتناب می‌کردند.
ولی به مرور زمان رو به بهبودی نهاد و یا یکی بودن اکثر مطالب بیان شده در تراژدی با کمدی باشد به همین دلیل ابن سینا هم به این موضوع به صورت مختصر پرداخته است.
از منظر ارسطو و ابن سینا هر نمایش و شعر دارای سه بخش آغاز ،میانه و انجام یا نتیجه است که این قانون برای کمدی و تراژدی یکسان است.
ارسطو در تعریف تراژدی می‌گوید: «تراژدی دارای وزنی دل انگیز و با طراوت است که در مدح شخص یا ملتی معین سروده می‌شود و کمدی را اینگونه تعریف می‌کند که در این نوع از نمایش از شرارت‌ها و پستی‌ها سخن می‌گویند و هجوها نیز در این قالب قرار می‌گیرد که ابو علی سینا نیز با این تعاریف موافق است.»
کمدی از دیدگاه ارسطو از یک نیروی انتقادی برخوردار است و به موضوعی نیاز دارد که بتوان این نیروی خنده را بر آن وارد کرد که هر نمایش کمدی شامل هفت بخش است.
این هفت بخش شامل موارد زیر هستند:
۱- پیش درآمد که همان پی ریزی طرحی عجیب برای رسیدن به هدف توسط قهرمان داستان است
۲- پارادوس یا همسرایان نمایش که اشعار و سرودهایی را برای تماشاچیان می‌خوانند
۳- آگون این واژه به معنی مناظره و جدل است بین شخصیت اصلی و مخالفان
۴- پاراباسی که بخشی از سرود همسرایان است که کارکرد آن جدا کردن قسمت ابتدایی از وقایع اصلی است که معمولاً با اشعاری طنز همراه است
۵- اپیزود ، جریان اصلی نمایش است که اغلب کمدی‌های یونانی در سه اپیزود آغاز، میانه و نتیجه نمایش داده می‌شدند
۶- استاسیمون که همان سرود خوانی میان هر اپیزود است تا صحنه برای اپیزود بعدی چیده شود
۷- اگزودوس ، آخرین بخش نمایش است و همسرایان آخرین سرود را می‌خوانند و صحنه را ترک می‌کنند.
ابن سینا کمدی را هم سنگ و برابر شعر هجو در فرهنگ شعر عربی می‌داند.
او در تعریف کمدی می‌گوید: در کمدی از بدی‌ها و خوبی‌های پست یاد می‌کردند و هجو را نیز در همین قالب می‌سرودند و بسا برای ذکر زشتی‌هایی که بین انسان‌ها و حیوانات مشترک است نغمه‌هایی به آن می‌افزودند.
در کمدی محاکاتی (حالات رفتاری) را می‌خواهند که سخت وهن آور است، نه اینکه هر گونه بدی را از آن بخواهند بلکه شری که زشت باشد و قصد استهزاء و خوار کردن داشته باشند بی آنکه خشمی‌قرین با آن باشد یا آزاری بدنی به شخص منظور برسد.
که دارای سه صفت است:
۱- زشتی که استهزاء کننده چهره‌اش را از حالت طبیعی به زشتی تغییر می‌دهد.
۲- تیره روزی، در این قسمت انسان می‌خواهد اندوه خویش را آشکار کند. اندوه ناشی از این باور که در حق او ظلم شده است و به او زیان‌‌هایی وارد آمده به دنبال این اندوه در چهره فرد تیره روز حالتی پیش می‌آید که فرد استهزاء کننده به آن نیاز دارد
۳- بی غمی یعنی آنچه که در چهره فرد خشمگین نیست بلکه در عمق جان او غم و آزردگی با هم جمع است اما روان فرد استهزاء کننده آسوده و شادمان است.
با مقایسه این دو دیدگاه در می‌یابیم که ارسطو کمدی را نوع نمایش مفرح می‌داند که طی آن زشتی رفتار و اعمال با شادی نمایش داده می‌شود و آن را با هزل و هجو متفاوت می‌داند اما ابن سینا بر خلاف دیدگاه ارسطو کمدی را مشابه هزل و هجو در فرهنگ عربی می‌داند و آن را بیانگر زشتی‌ها مشترک انسان و حیوان می‌شمارد.
آنچه ابن سینا درباره کمدی بیان می‌کند از پایه و بنیان در تعریف کمدی راهی متفاوت با ارسطو پیموده و آن را نه هنر نمایشی بلکه وسیله ای برای حذف افراد به وسیله هجو و هزل می‌داند.
منابع :
کتاب ارسطو و فن شعر – عبدالحسین زرین کوب
چالش‌های دو ژانر تراژدی و کمدی از نظر ابن سینا در مواجهه با بوطیقای ارسطو
پایان
برای مطالعه سایر مقالات اینجا کلیک کنید.