ویژگی های کاریکلماتور
نویسنده: مهدی صالحی
در تعریف کاریکلماتور آمده است: جمله‌های منثور ساده، صمیمی، کوتاه، طنزآمیز (یا مطایبه آمیز)، ادبی، غیر جدی و کاریکاتوری به عنوان کاریکلماتور شناخته می‌شوند.
احمد شاملو، شاعر فقید معاصر که در دهه ۴۰ سردبیر مجله خوشه بود، تعدادی از این گونه جملات را که پرویز شاپور می‌نوشت در ۲۱ خرداد ماه ۱۳۴۶ در مجله خوشه شماره ۱۶ به چاپ رساند و عنوان کاریکلماتور را برای آنها برگزید.
به این قصد که کاریکلماتور همان کار کاریکاتور را می‌کند اما با نوشته و زبان نثر که اولین بار توسط پرویز شاپور به رشته تحریر درآمد و بعدها طی هشت کتاب با عنوان کاریکلماتور یک تا هشت بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۷۸ منتشر شد.
پس از این ابتکار شاپور، نویسندگان دیگری نیزبه پیروی از وی به طبع آزمایی در این شکل برخاستند و از سه جنبه اصلی تحت تأثیر وی قرارگرفتند: یکی بازآفرینی کاریکلماتورهای وی به شکلی دیگر. دوم نوع نگاه شاپور به دنیا و محیط پیرامون و سوم از نظر شیوه‌ها وتکنیک‌های کاریکلماتور نویسی.
کاریکلماتور را می‌توان کوچکترین واحد طنز به مفهوم مطلق آن دانست و در یک نگاه کلی، می‌توان آنها را به سه دسته زبان گرا، معناگرا وتصویرگرا تقسیم کرد.
با توجه به این دسته بندی، ویژگی های عمومی کاریکلماتور را می‌توان در سه گروه عمده ایجاز و اختصار، بازی‌های زبانی و بیانی و در آخر تصویرسازی تقسیم کرد که به بررسی آنها می‌پردازیم.
ویژگی های کاریکلماتور:
الف) ایجاز و اختصار
۱- کوتاه نویسی یا ایجاز: یکی از خصوصیات بارز هر نوشته طنزی ایجاز یا همان کوتاه نویسی است البته به شرطی که معنی و مفهوم منظور را به درستی برساند در کاریکلماتور این خصیصه بسیار مهم است چون در تمام هدف باید در یک جمله کوتاه بیان شود.
۲- سادگی و صراحت: یکی دیگر از خصوصیات طنز سادگی و صراحت در بیان آن است تا قبل از دوران مشروطه سادگی نویسی به نحوی که قابل درک برای همه افراد باشد، رواج چندانی نداشت و تنها می‌توان در برخی از آثار نویسندگان و یا برخی از نویسندگان قبل از مشروطه این موضوع را دید، همزمان با آغاز دوران مشروطه و گسترش مطبوعات نویسندگان از سبک منشی نویسی درباری به سمت ساده نویسی رفتند و در این بین طنز نیز به این مهم کمک شایانی کرد.
در کاریکلماتور به دلیل کوتاهی مطلب ساده نویسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌توان بعد از کوتاه نویسی آن را در درجه دوم قرار داد.
۳- چینش درست کلمات: در کاریکلماتور چیدن درست کلمات یه نحوی که هم منظور را برساند و هم طعنه‌ای بزند بر هدف مد نظر و در آخر همراه با لبخند خواننده را بدرقه نماید بسیار مهم است؛ اگر چیدمان کلمات به درستی انتخاب نشود و یکی از سه هدف ذکر شده محقق نگردد.
در واقع کاریکلماتوری ایجاد نشده و تنها یک جمله خبری یا پرسشی بیان گردیده.
ب) بازی‌های زبانی و بیانی
اگر بگوییم بافت هر طنز درکلیت خودگونه ای از بازی‌های زبانی است، شاید این سخن چندان مبالغه آمیز نباشد.
بازی‌های زبانی و بیانی، طیف گستردهای ازآرایه‌ها و صنایع ادبی هستند که در طنز و مطایبه به دلیل «چندمعنایی» از کاربرد بسیاری برخوردارند.
مهمترین این آرایه‌ها عبارتند از: جناس، ایهام، استخدام، کنایه، تجاهل العارف، مدح شبیه به ذم، ذم شبیه به مدح، تبادر، تلمیح، تضاد، تهکم، محتمل الضدین، ابهام واسلوب الحکیم-البته این صنایع همیشه و در تمام موقعیت‌ها طنز و مطایبه آفرین نیستند و با توجه به جملات و متن کاربرد طنز خود را نمایش می‌دهند.
مضامین تصویری نیز یکی از بنیانهای اساسی ساخت کاریکلماتورها را تشکیل می‌دهند. این شگردها به دلیل ذات چند وجهی همواره محمل مناسبی برای طنزنویسی بوده‌اند.
با توجه به این نکته که این آرایه‌ها به ایجاز کلام نیزکمک می‌کنند، معمولاً در نوشتن کاریکلماتور ترکیبی از این آرایه‌ها به وقوع می‌پیوندد.
با دقیق شدن در معانی کلمات می‌توان با ظرافت آنان را به گونهای کنار هم چید تا از معانی گوناگون یک کلمه برای ساختن تصاویر چند معنایی استفاده کرد و با استفاده از تداعی معانی دور و نزدیک، گیرایی خاصی به کاریکلماتورها بخشید.
ج) تصویرسازی: یکی از راه‌های درک کاریکلماتور تصویرسازی ذهنی است. کاریکلماتور باید به شیوه ای باشد که خواننده بتواند از آن نوشته تصویر ذهنی برای خود ایجاد نماید تا درک بهتری از آن نوشته پیدا کند.
عمران صلاحی در خصوص نوشته‌های پرویز شاپور می‌گوید: «برخی از نوشته‌های او را می‌توان به صورت تصویری بازسازی کرد مثلاً پرنده محبوس اشک موزیکال می‌ریخت. ولی برخی از جملات او را نمی‌توان به تصویر کشید.
زمانی که می‌گوید قله از کوه بالا می‌رود. البته منظور شاپور در اینجا انسانی است که از کوه بالا می‌رود و چون در کارش استوار است به قله بدل شده است چون قله هم اوج کوه است.»
مرحوم کیومرث صابری در خصوص نوشتن می‌گوید: اگر نوعی امساک در به کار بردن کلمات در نوشته‌های هر نویسنده‌ای، به‌ویژه طنزپرداز نباشد، کفران نعمت شده است.
به قول معروف: کم گوی و گزیده گوی چون در
منابع:
ویژگی‌های زبان طنز و مطایبه در کاریکلماتورها نوشته فاطمه تسلیم جهرمی‌و یحیی طالبیان
زیستن در روزنه امید – روزنامه اعتماد – ۱۳ مرداد ۱۳۹۷
درباره پرویز شاپور – ایرنا
پایان
برای مطالعه سایر مقالات اینجا کلیک کنید.