پروین اعتصامی اختر درخشان چرخ ادب است
پروین اعتصامی اختر درخشان چرخ ادب است
نویسنده: سارا ملاعباسی
در میان اشعار شاعران معاصر که بیشتر در قالب شعر نو یا غزل سروده شدهاند، اشعار پروین اعتصامی با درونمایه تعلیمی و در قالبهای قطعه، مثنوی و قصیده رنگ و بوی دیگری دارد.
پروین اعتصامی در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ در تبریز متولد شد و در همان سنین کودکی همراه خانوادهاش به تهران آمدند. خانواده او بیشترین تاثیر را در زندگی او داشتند.
مادر او، اختر فتوحی فرزند میرزا عبدالحسین متخلص به «شوری»، از واپسین شاعران دوره قاجار بود.
پدرش، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصامالملک، از نویسندگان معروفی بود که اولین چاپخانه را در تبریز بنا کرد و مدتی هم نماینده مجلس شورای ملی ایران بود.
به همین دلیل، حضور افرادی مانند علیاکبر دهخدا، ملکالشعرای بهار، عباس اقبال آشتیانی و … در خانه خانواده اعتصامی به واسطه آشنایی و دوستی با پدرش، روحیه شاعرانه پروین را تقویت کرد.
شعر «ای مرغک»، از اولین اشعار اوست که در سن ۱۲ سالگی آن را سرود و در مجله «بهار» به چاپ رسید.
در آن دوران که مشاوره پیش از ازدواج مد نشده بود، این روحیه شاعرانه پروین به واسطه ازدواج با پسرعمویش که مامور شهربانی بود، به چالش کشیده شد و در نهایت بعد از مدتی کوتاه به جدایی ختم شد. اما متارکه باعث نشد پروین از ادامه کارش دست بکشد.
او بعد از جدایی، اولین مجموعه آثار خود را با مقدمه ملکالشعرای بهار چاپ کرد. در اصل تنها اثری که از این شاعر نامدار برجای مانده است، دیوان اوست که شامل ۵ هزار و ۶۰۶ بیت در قالب ۲۰۹ قصیده، قطعه، غزل، مثنوی و ۵ قطعه کوتاه دو سه بیتی و ۱۱ تکبیتی است.
یکی از ویژگیهای اشعار پروین، زنده بودن و همیشگی بودن آن است. او با استفاده از تمثیل و آوردن نمادهایی که برای همه خوانندگان آشناست، رفتارهایی را نقد میکند که هر زمانی میتوانیم در اطرافمان ببینیم.
مثلاً همیشه آدمی مثل «سیر» در مناظره «سیر و پیاز» پیدا میشود که به آدمهای دیگر طعنه بزند و با نادانی ظاهر دیگران را قضاوت کند. و البته آدم حاضر جوابی مانند «پیاز» هم پیدا میشود که به جای استوریهای کنایهدار و نفس عمیق کشیدن، در همان ثانیه اول اینطور واکنش نشان دهد:
«گفت از عیب خویش بی خبری
زان ره از خلق عیب میجویی»
اما در این اشعار که نمونههایش را میتوانیم اطرافمان را ببینیم، طنز کجا قرار گرفته است؟
استفاده از تمثیل و شعر گفتن به شکل مناظره از ویژگیهای شعر پروین اعتصامی است که بیشتر بین اشیا، آدمها، گیاهان و حیوانات اتفاق میافتد.
در این مناظرهها موضوعاتی مثل سوتفاهم، تضاد بین ادعا و واقعیت دیده میشود و گاهی همینها، انتهای داستان را هم تحت تاثیر قرار میدهند و جای مدعی و فرد خاطی عوض میشود.
در اصل تمثیل و نمادسازی، از ویژگی بارز آثار پروین اعتصامی است و خواننده با آگاهی از ویژگیهای که در حیوانات و یا اشیا وجود دارند منظور شاعر و گوینده را بهتر متوجه میشود و گاهی بعضی از آن خصلتها را در خودش پیدا میکند.
که همین تمثیل و نمادسازی و مناظرات بین اشیا و گیاهان و حیوانات، نوعی طنز را شکل میدهد.
همچنین پروین به واسطه طنز، جامعهاش را نقد میکند و گاهی به اوضاع آدمهای مدعی که کاری انجام نمیدهند، اعتراض میکند.
مثلا در شعر «سر و سنگ» داستان دیوانهای را میگوید که با سنگی به سر یکی از رهگذران آسیب زده است و وقتی به محکمه میرود، قاضی حکم میدهد که همان سنگ را بر سر دیوانه بزنند.
در همانجا دیوانه میگوید:
«کسی میزند لاف بسیار دانی
که دارد سری از سر من تهیتر
گر ایناند با عقل و رایان گیتی
ز دیوانگانش چه امید، دیگر»
«نشستند و تدبیر کردند با هم
که کوبند با سنگ، دیوانه را سر»
تصمیم گیرندگان هم به دیوانه گفتند: «تموم شد؟ خیلی تاثیرگذار بود.»
یا در شعر دیگری به نام «دیوانه و زنجیر» دیوانهای با زنجیری که او را بستهاند درد دل میکند و تناقضهای رفتاری آدمها را با حالت طنز گونه نقد میکند و در ابیات آخر میگوید:
«ما نمیپوشیم عیب خویش، اما دیگران
عیبها دارند و از ما جمله را پوشیدهاند
ننگها دیدیم اندر دفتر و طومارشان
دفتر و طومار ما را، زان سبب پیچیدهاند
ما سبکساریم، از لغزیدن ما چاره نیست
عاقلان با این گرانسنگی، چرا لغزیدهاند»
نمونههای دیگر که علاوه بر نقد جامعه، به دستگاههای بالاتر اعتراض میکند را هم میتوان در شعر «مست و هوشیار» و «دزد و قاضی» دید.
گاهی طنز درون اشعار پروین اعتصامی به درون مایه داستانها هم برمیگردد و مباحث تعلیمی را برای او جا میاندازد.
اشعاری مثل «گنج درویش»، «گره گشای»، «جان و تن»، «نخ و سوزن» و «بلبل و مور» از این دسته اشعار هستند.
اشعاری که هر کدام داستان هر یک از ما آدمها را نقل میکند و درسی است برای کسانی که در ابتدای مسیر خود هستند.
بر خلاف بعضی از سریالها و فیلمها، دیوان اشعار پروین اعتصامی جزو کتابهایی است که برای نوجوانان بسیار مناسب است. و توصیه میکنیم اگر نوجوانی در اطرافتان دیدید، به جای اینکه گوشیتان را به او بدهید تا برایتان درستش کند، دیوان پروین را بیاورید و با هم بخوانید.
در نهایت پروین اعتصامی در ۳۵ سالگی، زمانی که یک فرد معمولاً تازه راهش را پیدا میکند و آن را ادامه میدهد، به دلیل بیماری حصبه در تاریخ ۱۵ فروردین سال ۱۳۲۰ درگذشت و در مقبره خانوادگی اعتصامی در حرم فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد.
او جزو شاعرانی است که در همان سنین جوانی برای سنگ مزارش شعر سرود. حتا در آن شعر و در بیت «صاحب آن همه گفتار امروز، سائل فاتحه و یاسین است»، فانی بودن دنیا را برای خواننده اشعارش روشن میکند و لبخند عمیقی بر لب او مینشاند.
جالب است بدانید که اگر هر روز یک شعر از دیوان پروین اعتصامی را بخوانید، در کمتر از یک سال کل آثار او را خواندهاید و علاوه بر اینکه میتوانید رکوردتان را استوری کنید و چالش خوانش آثار پروین اعتصامی راه بیندازید، میتوانید از هر کدام درسی هم برای زندگی بگیرید.
منبع: درباره پروین اعتصامی
پایان
برای مطالعه معرفی سایر طنزپردازان ایران و جهان اینجا کلیک کنید.